Posiadacz pojazdu mechanicznego odpowiada na zasadzie ryzyka. Jest to główne założenie, na podstawie którego ustawodawca uregulował kwestie odpowiedzialności za szkodę powstałą w wypadku komunikacyjnym. Taki wniosek wynika przede wszystkim z art. 436 Kodeksu cywilnego. Znajduje się w nim odrobinę archaiczne sformułowanie o posiadaczu samoistnym „mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody” odpowiadającym za ruch tego pojazdu.

 

Co w praktyce oznacza „odpowiedzialność na zasadzie ryzyka”? Ano to, że posiadacz taki będzie odpowiadał za szkodę wyrządzoną przez pojazd w każdych okolicznościach z wyłączeniem trzech przypadków: 1. szkoda powstała wyłącznie z winy poszkodowanego, 2. powstała wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą nie ponosi on odpowiedzialności, 3. powstała wskutek siły wyższej.

 

            W rzeczywistości bardzo trudnym do wykazania jest, że szkoda jest wynikiem wyłącznie przesłanki wyżej wskazanej. Ciężar dowodu spoczywa na posiadaczu, sprawa będzie więc jeszcze bardziej skomplikowana, gdy to nie on osobiście był kierowcą w czasie zdarzenia (taka konstrukcja jest możliwa, chociażby gdy użycza samochodu osobie bliskiej). Co się dzieje w sytuacji, gdy pieszy uczestnik wypadku drogowego przyczynił się do jego zaistnienia? Czy wsiadając do pojazdu z pijanym kierowcą możemy „przyczynić się” do powstania szkody?

 

            Odpowiedź na to pytanie znajduje się w art. 436 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron. To wszystko. Są to jedyne dwa przepisy, które regulują całą złożoną i obszerną problematykę wypadku komunikacyjnego. Wobec tak nielicznego materiału ustawodawczego, praktyka dorobiła się bogatego orzecznictwa sądowego (niektóre orzeczenia zachowały aktualność mimo że pochodzą sprzed kilkudziesięciu lat), które wskazuje w jakich okolicznościach należy potraktować przyczynienie się poszkodowanego, a kiedy uznać jego wyłączną winę.

            I tak, wyłączną winę określił Sąd Najwyższy m.in. z wyroku z dnia 19 lipca 2000 roku (II CKN 1123/98, niepubl.): „wyłączna wina spowodowania szkody przewidziana w art. 435 § 1 k.c. występuje tylko wtedy, gdy zawinione działanie poszkodowanego lub osoby trzeciej było jedyną przyczyną wypadku”. Już z samego orzeczenia można wywnioskować, że udowodnienie poszkodowanemu jego wyłącznej winy będzie bardzo trudne, ponieważ każdy dodatkowy czynnik spowoduje zwrócenie się w kierunku zasady ryzyka (np. nadmierna prędkość, niedostosowanie jazdy do mroku, czy mokrej jezdni).

            Gdy wykluczymy przesłanki z art. 436, pozostaje rozpatrzenie ewentualnego przyczynienia się poszkodowanego, aby zmniejszyć zakres ewentualnego odszkodowania. Oczywiście, każdy przypadek potraktowany będzie osobno, warto jednak przyjrzeć się, w jaki sposób sądy oceniały konkretne zachowania się, tzn. „na ile procent” oceniały przyczynienie się poszkodowanego.

I tak: np. podróżowanie z nietrzeźwym kierowcą, Sąd Apelacyjny w Warszawie ocenił na 25% przyczynienie się pasażera (wyrok z 11 grudnia 2012 r., sygn. akt I ACa 1006/12), przechodzenie przez jezdnię w miejscu niedozwolonym (kierowca jechał z nadmierną prędkością) – 20% (wyrok SA w Gdańsku z 24 sierpnia 2012 r, sygn. akt V ACa 646/12), brak zapiętych pasów w podróży z kierowcą nietrzeźwym – 50% (wyrok SA w Krakowie z 16 października 2012 r., sygn. akt I ACa 298/12).

            Nie będzie żadnym odkryciem stwierdzenie, że w zderzeniu z samochodem to pieszy jest na przegranej pozycji. Taki wypadek kończy się zazwyczaj ciężkim poturbowaniem, często śmiertelnie. Dlatego też posiadacz pojazdu powinien zachować ostrożność szczególną, odpowiada na zasadzie ryzyka. Nie oznacza to wszakże, że poszkodowany pieszy nie będzie „partycypował w odpowiedzialności”, jeżeli jego zachowanie przyczyniło się w określonym stopniu do jej powstania. Wobec braku szczegółowych unormowań ustawowych, w takich sprawach wyjątkowo przydatna jest znajomość podobnych przypadków.