Starożytni Rzymianie są autorami kilku „nieśmiertelnych” instytucji z prawa prywatnego, które wprost lub nieco tylko zmodyfikowanym wydaniu funkcjonują współcześnie. Jedną z nich jest powództwo uregulowane w polskim kodeksie cywilnym w art. 527-534, zwane skargą pauliańską – actio Pauliana.

 

            Obecnie, podobnie jak kiedyś, skarga pauliańska ma zabezpieczyć interesy wierzyciela na wypadek nieuczciwych poczynań dłużnika. Zgodnie z art. 527 § 1. Kodeksu cywilnego: „Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć”.

 

            W rzeczywistości, to złożone zdanie zamknąć można w trzech przesłankach wytoczenia powództwa: 1. pokrzywdzenie wierzyciela (w § 2. wyjaśniono ten zwrot – jest to sytuacja, w której nasz dłużnik stał się niewypłacalny lub bardziej niewypłacalny w odniesieniu do stanu sprzed czynności prawnej), 2. świadomość dłużnika, że działa z pokrzywdzeniem wierzyciela oraz 3. wiedza lub możliwość dowiedzenia się o tym fakcie osoby trzeciej.

            Te rozważania najlepiej obrazuje przykład z życia codziennego: Pan Józef zapożycza się u kolegi na kwotę 25 000 złotych. Nie dysponuje gotówką, ale ma na własność mieszkanie, więc pożyczkodawca nie obawia się o ewentualną spłatę długu, w razie czego przez egzekucję z nieruchomości. W międzyczasie pan Józef dokonał darowizny, „przepisał” mieszkanie na swoją córkę. Twierdzi zatem, że nie dysponuje żadnym majątkiem, z którego komornik mógłby zaspokoić roszczenie.

 

            Wytoczenie powództwa pauliańskiego przez pożyczkodawcę odniesie ten skutek procesowy, że czynność darowizny zostanie uznana za bezskuteczną w stosunku do pożyczkodawcy. W praktyce – mając prawomocne orzeczenie sądowe – wierzyciel będzie mógł dochodzić długu z mieszkania, mimo że formalnie nie należy ono do dłużnika. Warto podkreślić, że darowizna nie zostanie uznana za nieważną, własność przejdzie na nabywcę, ale bezskuteczną w stosunku do wierzyciela. W tym przykładzie widać wyraźnie różnicę pomiędzy tymi dwiema instytucjami.

            Czy actio pauliana to skuteczna forma zabezpieczenia przed nieuczciwością kontrahenta? Na pierwszy rzut oka wydaje się, że nie za bardzo. Wierzyciel zdaje się być pokrzywdzony w dwójnasób. Po pierwsze – musi wytoczyć żmudny proces cywilny, po wtóre – jako na twierdzącym spoczywa na nim ciężar dowodu – musi wykazać, że zaistniały wszystkie trzy przesłanki wymienione wyżej. Ustawodawca, również wzorem rozwiązań starożytnych, ułatwia mu to zadanie.

            Służy temu szereg tzw. domniemań prawnych. Odwracają ciężar dowodu, a zatem to dłużnik będzie musiał wykazać, udowodnić że jest dokładnie odwrotnie niż twierdzi wierzyciel. Skomplikowane? Tylko w teorii. Przykład: art. 527 § 2. stanowi o tym, że jeżeli osobą trzecią (w naszym przykładzie „córka”) jest osobą bliska dłużnikowi (niewątpliwie córka jest osobą bliską) wówczas domniemywa się, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Jaki to ma skutek? Ano taki, że nie będziemy musieli wykazywać zaistnienia przesłanki nr 2. To dłużnik będzie musiał nam udowodnić, że właśnie nie działał z tą świadomością (nie miał zamiaru). Jak widać, ma bardzo utrudnione zadanie.

            Oczywiście, zaprezentowane rozważania to tylko pewien procent niezwykle ciekawej materii, jaką jest skarga pauliańska. Praktyka pokazuje, że pomysłowość nieuczciwych dłużników, tak w starożytności, jak i współcześnie, jest niemalże nieograniczona. Wierzyciel dysponuje jednak skutecznymi instrumentami, które ograniczają skutki takich wybiegów kreatywnych kontrahentów. Wśród nich - „nieśmiertelna” actio pauliana.