W ubiegłym tygodniu Sąd Najwyższy podjął uchwałę, która może zapoczątkować serię zmian w postrzeganiu osób tej samej płci jako świadków w procesie karnym. Wyrok ten otwiera drogę do uporządkowania materii, z którą do tej pory – lepiej lub gorzej – radziły sobie polskie sądy. Sprawy nie ułatwiają niejasne przepisy w prawie karnym materialnym i procedurze. Czy podobny wyłom ma szansę pojawić się w procesie cywilnym? Czy można spodziewać się zmian wobec par homoseksualnych?

            Odnosząc rozważania na grunt konkretnych przepisów, trzeba sięgnąć do art. 182 Kodeksu postępowania karnego. Wskazuje on kategorie osób, którym przyznaje prawo odmowy składania zeznań w procesie karnym. Prawo to przysługuje między innymi osobie najbliższej dla oskarżonego. O tym wszakże, kim są owe „osoby najbliższe” decyduje prawo materialne. Kodeks karny wprowadza zamknięty katalog podmiotów, wśród nich małżonka, wstępnych, zstępnych, rodzeństwo, powinowatych i przysposobionych. Mowa jest tutaj także o osobie pozostającej we wspólnym pożyciu.

            Pod tym ostatnim sformułowaniem konsekwentnie rozumiano do tej pory osoby różnej płci pozostające we wspólnym pożyciu pozamałżeńskim, tzw. konkubinacie. Garstka sądów uznawała odmowę zeznań również przez partnera homoseksualnego. Skłoniło to I Prezes Sądu Najwyższego do zadania pytania w tym przedmiocie. SN jednoznacznie opowiedział się za tym drugim stanowiskiem, wskazując że: „odmienność płci osób nie jest warunkiem uznania ich za pozostających we wspólnym pożyciu” (uch. SN z 26 lutego 2016 roku, KZP 20/15). Ta uchwała, wzmocniona zasadą prawną (tzw. siódemka – przyjęta przez skład 7-osobowy SN) stanowi pozytywny zwrot w orzecznictwie. Z pewnością jest to wskazówka interpretacyjna, której nie można zlekceważyć.

            Na marginesie warto dodać, że sama odmowa składania zeznań to tylko jeden z aspektów prawa karnego, w których powyższa wykładnia może mieć niebagatelne znaczenie. Warto rozważyć na przykład możliwość wystąpienia przez partnera-homoseksualistę w procesie karnym jako tzw. oskarżyciela posiłkowego, czy też wznowienia przez niego postępowania w przypadku śmierci skazanego. Czy i w tym kontekście możemy spodziewać się przełomu w judykaturze? Z pewnością pokaże to praktyka najbliższych miesięcy.

            Niestety, na próżno doszukiwać się podobnej regulacji w procedurze cywilnej. Odmowa zeznań przysługuje tam ściśle określonym podmiotom, tj.: małżonkowi, wstępnym, zstępnym, powinowatym i przysposobionym. Podobnie pełnomocnikiem procesowym strony zostać może – wyłączając adwokatów, radców prawnych i osoby pozostające w stałym stosunku zlecenia – tylko określony członek rodziny. Jednoznaczne stanowisko ustawodawcy w tej sprawie nie pozostawia żadnej swobody interpretacyjnej. Jedyną „drogą” pozostaje odmowa udzielenia odpowiedzi na konkretne pytanie, jeżeli odpowiedź mogłaby narazić świadka na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową. Sprowadza się to do konieczności wskazania odmowy udzielenia odpowiedzi, czy można zatem mówić o skutecznej ochronie?

            Jak widać, niezależnie od kontrowersji wokół przyznawania homoseksualistom uprawnień z zakresu prawa materialnego, w orzecznictwie przebija się powoli zasada przyznawania praw proceduralnych dla osób tej samej płci. W praktyce takie aspekty, jak przymus składania zeznań czy brak możliwości ustanowienia partnera pełnomocnikiem to tylko niektóre przejawy utrudnień procesowych nierównomiernie obciążających strony. Przyjmując pozytywnie stanowisko Sądu Najwyższego w odniesieniu do procedury karnej pozostaje mieć nadzieję, że i w procesie cywilnym w najbliższym czasie przyjęte zostaną pewne udogodnienia dla osób pozostających „we wspólnym pożyciu”.